Aborcja

Pytanie o moralną i prawną dopuszczalność aborcji stanowi jedno z najgoręcej dyskutowanych we współczesnej filozofii zagadnień. W niniejszym artykule przedstawię najistotniejsze filozoficzne argumenty za i przeciw prawu kobiety do przerywania ciąży.

Podstawowe argumenty na rzecz dopuszczalności aborcji można podzielić na dwie grupy. W pierwszej znajdą się rozumowania wskazujące, że płód nie posiada cech, które są niezbędne do przypisania mu statusu osoby, a zatem praw moralnych, w tym prawa do życia. W drugiej zaś pojawią się argumenty, które próbują obronić prawo kobiety do aborcji niezależnie od statusu moralnego płodu, a zatem niezależnie od tego, czy posiada on cechy niezbędne do uznania za osobę. Zacznę od przyjrzenia się argumentom z pierwszej grupy. Struktura takich rozumowań jest zazwyczaj następująca: 1. Prawa moralne przysługują wyłącznie istotom posiadającym cechę/cechy x (tj. osobom). 2. Płód nie posiada cechy/cech x. 3. Zatem płód nie jest podmiotem praw moralnych, w tym prawa do życia. Tego typu rozumowaniem posługują się np. Michael Tooley (1972) czy Marry Ann Warren (1973). W przypadku argumentu o powyższej strukturze kluczowe jest zidentyfikowanie owej cechy (lub cech) x: co miałoby być czynnikiem decydującym o tym, kogo uznajemy za podmiot praw moralnych?

Tooley proponuje, by za ów czynnik uznać posiadanie samoświadomości, rozumiane jako posiadanie pojęcia „ja” jako ciągłego podmiotu doświadczeń i stanów mentalnych oraz posiadanie przekonania na temat samego siebie, że jest się takim podmiotem (Tooley, 1972, p. 44). Podstawowy problem takiej koncepcji polega jednak na tym, że zezwala ona nie tylko na aborcję, ale i na dzieciobójstwo we wczesnej fazie rozwoju dziecka – wszak trudno powiedzieć, żeby noworodki posiadały samoświadomość. Tooley (1972) akceptuje tę konkluzję, ale dla wielu będzie ona nie do przyjęcia.

Z kolei Warren proponuje listę 5 cech istotnych dla bycia osobą: świadomość (w szczególności zdolność odczuwania bólu), zdolność rozumowania, aktywność wynikająca z własnej motywacji, zdolność do komunikacji oraz posiadanie pojęcia i świadomości siebie (Warren, 1973, p. 55). Choć Warren wstrzymuje się od uznania jakiejkolwiek z powyższych cech za konieczną lub wystarczającą do przypisania praw moralnych, twierdzi, że w przypadku płodu sprawa jest oczywista, ponieważ nie posiada on żadnej z nich (Warren, 1973, pp. 55-56). Podstawowy problem tej propozycji polega na uzasadnieniu wyboru powyższych cech: należałoby wykazać, że właśnie te a nie inne cechy są kluczowe dla posiadania praw moralnych. Ponadto argument Warren bazuje na deskryptywnych tezach dotyczących rozwoju

płodu, te zaś pozostają kontrowersyjne: dla przykładu, pytanie o możliwość odczuwania bólu przez płód jest wciąż przedmiotem naukowego sporu (zob. np. Derbyshire i Bockmann, 2020).

Wobec problemów z określeniem, czy płód spełnia definicję osoby w sensie moralnym, popularność zyskała druga grupa argumentów, zgodnie z którymi kobieta ma prawo do aborcji niezależnie od statusu moralnego płodu. Wśród nich wyróżnia się argument Thomson (1971) bazujący na słynnym eksperymencie myślowym ze skrzypkiem. Wyobraźmy sobie, że budzę się pewnego dnia ze słynnym skrzypkiem podłączonym do mojego układu wydalniczego. Okazuje się, że skrzypek jest chory, ja zaś zostałam porwana przez Stowarzyszenie Miłośników Muzyki, ponieważ jako jedyna posiadam odpowiednią grupę krwi do uratowania jego życia. W tym celu muszę użyczyć skrzypkowi moich nerek na 9 miesięcy (Thomson, 1971, pp. 48-49). Pytanie brzmi: czy mam obowiązek przystać na tę sytuację? Zdaniem Thomson nasze intuicje wskazują, że nawet jeśli skrzypek ma prawa moralne jako osoba, ja mam prawo odmówić i odłączyć się od niego. W takim jednak razie powinniśmy również pozwolić kobiecie dokonać aborcji, ponieważ ciąża jest sytuacją analogiczną do sytuacji ze skrzypkiem (Thomson, 1971, p. 49). Krytycy wskazują jednak na słabe strony tego rozumowania: historia skrzypka zakłada brak jakiejkolwiek odpowiedzialności za sytuację muzyka po stronie porwanej, podczas gdy przynajmniej niekiedy możemy przypisać kobiecie pewną odpowiedzialność za zajście w ciążę. W związku z tym niektórzy twierdzą, że jedynym analogicznym przypadkiem do historii skrzypka jest przypadek ciąży z gwałtu (Warren, 1973, pp. 49-50). Sama Thomson przewiduje ten zarzut i stara się argumentować, że również w innych, bardziej kontrowersyjnych przypadkach (np. gdy kobieta podjęła istotne wysiłki, by się zabezpieczyć) samym faktem dobrowolnego podjęcia stosunku seksualnego kobieta nie przyznaje płodowi prawa do używania jej ciała (Thomson 1971: 57-59) (dla dokładnego omówienia również innych argumentów Thomson oraz zarzutów wobec nich zob. Galewicz, 2011).

W filozoficznej debacie dotyczącej aborcji pojawiają się jednak również argumenty przeciwko jej dopuszczalności. Jednym z nich jest tzw. argument z potencjalności, zgodnie z którym płód to potencjalna osoba, zatem ma prawo do życia, ponieważ już sam fakt bycia potencjalną (jeszcze niezaktualizowaną) osobą stanowi podstawę dla posiadania tego prawa (zob. Różyńska, 2008, p. 7). Rozumowanie odwołujące się do potencjalności jest podatne na liczne zarzuty (dla dokładnej analizy zob. Różyńska, 2008), z których przytoczę tylko najbardziej znany: Tooleya (1972) eksperyment myślowy z kotkiem. Tooley każe nam wyobrazić sobie substancję, która, wstrzyknięta do mózgu kotka, mogłaby przemienić ów mózg w umysł ludzki wraz ze wszystkimi jego psychologicznymi zdolnościami. Mimo że w ten sposób kotek zmieniłby się w istotę, którą zaliczylibyśmy do podmiotów praw moralnych, intuicyjnie nie uważamy, żeby było coś złego w ingerencji, która zatrzymałaby ów proces i nie pozwoliła kotkowi przemienić się w podmiot praw moralnych, którym jest na razie tylko potencjalnie. W związku z tym nie ma nic złego w przerwaniu podobnego procesu w rozwoju płodu (Tooley, 1972, pp. 60-61). Sama potencjalność nie ma znaczenia, dopóki nie zostanie zaktualizowana.

Najbardziej znanym argumentem z potencjalności jest tzw. argument z przyszłości takiej jak nasza (Marquis, 1989; jako argument z potencjalności interpretuje go np. Różyńska, 2008), uznawany przez niektórych za najlepszy niereligijny argument przeciwko aborcji (zob. Strong, 2008). Rozumowanie Marquisa bazuje na założeniu, że tym, co czyni zabicie nas, dorosłych ludzi, czynem moralnie złym, jest fakt, że śmierć pozbawia nas wartościowej przyszłości – doświadczeń czy projektów, które mogłyby nas spotkać. Marquis zauważa, że aborcja w ten sam sposób pozbawia płód wartościowej przyszłości takiej jak nasza – jest zatem moralnie zła. Marquisowi można jednak zarzucić – poza standardowymi problemami z potencjalnością – że jego argument czyni nawet antykoncepcję moralnie złą, co dla wielu jest trudne do przyjęcia (Norcross, 1990, zob. też Strong, 2008 i Różyńska, 2008).

Na tle powyżej przedstawionych argumentów możliwe jest przyjęcie różnorakich stanowisk. Użyteczną klasyfikację przedstawił Włodzimierz Galewicz, proponując spektrum od skrajnego konserwatyzmu, zezwalającego na przerwanie ciąży jedynie (i też nie zawsze) w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia kobiety, przez stanowiska umiarkowane, aż po skrajny liberalizm dopuszczający aborcję na życzenie (Galewicz, 2011, p. 3). Różnorodność poglądów oraz argumentów wysuniętych w debacie pokazują, jak złożonym filozoficznie problemem jest pytanie o dopuszczalność aborcji.

Ida Miczke

Literatura

Derbyshire, Stuart i Bockmann, John. (2020). Reconsidering fetal pain. Journal of Medical Ethics, 46(1), 3-6. doi:10.1136/medethics-2019-105701

Galewicz, Włodzimierz. (2011). Spór o przerywanie ciąży. Interdyscyplinarne Centrum Etyki UJ (INCET), Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego. Data Wydania: 02.06.2011. doi: 10.26106/Zaxv-Mj75

Marquis, Don. (1989). Why abortion is immoral. The Journal of Philosophy 86(4), 183–202.

Norcross, Alastair. (1990). Killing, Abortion, and Contraception: A Reply to Marquis. The Journal of Philosophy, 87 (5), 268-277.

Różyńska, Joanna. (2008). Od zygoty do osoby. Potencjalność, identyczność i przerywanie ciąży. Wydawnictwo słowo/obraz terytoria.

Strong, Carson. (2008). A critique of ‘‘the best secular argument against abortion’. Journal of Medical Ethics, 34(10), 727–731. doi:10.1136/jme.2008.024646

Thomson, Judith Jarvis. (1971). A Defense of Abortion. Philosophy and Public Affairs, 1(1), 47-66.

Tooley, Michael. (1972). Abortion and Infanticide. Philosophy and Public Affairs, 2(1), 37-65.

Warren, Mary Anne. (1973). On the Moral and Legal Status of Abortion. The Monist, 57(1), 43-61.