Płeć w medycynie

Czy płeć ma wpływ na zdrowie? Czy jest ważna z punktu widzenia medycyny? Wydawać by się mogło, że w wielu przypadkach, takich jak zawał, szczepienie, czy zakup tabletek przeciwgorączkowych, płeć pacjenta nie ma znaczenia. Jest to jednak przekonanie błędne. Płeć pacjenta silnie koreluje bowiem z wieloma istotnymi kwestiami dotyczącymi zdrowia, takimi jak chociażby podatność na występowanie lub rozpoznawanie niektórych chorób, skuteczność leków i wiele innych. Przede wszystkim jednak, nie jest całkowicie jasne, co kryje się w medycynie pod pojęciem „płci”.

W pozamedycznej dyskusji dotyczącej ogólnego pojęcia płci wyróżnia się trzy odrębne poziomy jego definiowania. Pierwszy z nich dotyczy tak zwanej płci biologicznej, czyli kategorii odnoszącej się do określonych cech organizmu lub części ciała (Safer, 2022), pozwalających na przyporządkowanie ludzi do jednej z trzech grup: kobiet, mężczyzn i osób interpłciowych (osób posiadających mieszane cechy płciowe w wymiarze fizycznym). Drugi poziom odnosi się do płci społeczno-kulturowej (gender). Na nim dokonuje się kategoryzacji ludzi na kobiety i mężczyzn ze względu na funkcjonujące w danym społeczeństwie normy i role płciowe (Haslanger 2012). Poziomem ostatnim jest ten odnoszący się do wewnętrznego poczucia identyfikacji płciowej. Tutaj możemy wyróżnić szereg różnego rodzaju identyfikacji, na przykład jako kobieta, mężczyzna, osoba niebinarna, bądź osoba identyfikująca się z więcej niż jedną płcią, lub z żadną (Ziemińska 2018). Każde z tych trzech rozumień płci jest istotne z punktu widzenia medycyny. Dlaczego?

Wzięcie pod uwagę różnic płciowych z poziomu biologicznego pozwala nie tylko na prawidłowe leczenie konkretnych osób, ale również na planowanie polityk zdrowotnych, ich finansowanie i organizowanie infrastruktury dla profilaktyki i leczenia określonych grup. Przykładowo, częstsze występowanie chorób autoimmunologicznych lub raka piersi u kobiet będzie czynnikiem wartym wzięcia pod uwagę przy przygotowywaniu programów dla osób znajdujących się w grupie podwyższonego ryzyka wystąpienia tych schorzeń.  Jednak skupianie się przez medyków oraz decydentów politycznych wyłącznie na korelacji płci z występowaniem poszczególnych chorób może wywoływać negatywne skutki zdrowotne w nietypowych przypadkach. Na przykład postrzeganie raka piersi jako choroby typowo kobiecej powoduje, że cierpiący na niego mężczyźni często nie są diagnozowani i nie rozpoczynają leczenia.

Różnice anatomiczne kobiet i mężczyzn pociągają za sobą różne skutki zdrowotne. Nie tylko częstotliwość występowania chorób różni się między płciami. Kobiety żyją też średnio znacznie dłużej — w Polsce aż o 8 lat (Główny Urząd Statystyczny, 2021). Organizmy męskie i kobiece mogą inaczej reagować na poszczególne leki czy terapie. Przykładowo, stosowanie szczepionek często wiąże się zarówno z niższą ich efektywnością u mężczyzn, jak i z częstszym występowaniem skutków ubocznych u kobiet (Klein i Pekosz 2014, Rosenblum i in., 2022). Kombinacje poszczególnych terapii również mogą mieć odmienne skutki w zależności od płci pacjenta. Przykładowo, suplementacja witaminy A u wszystkich dzieci przyczynia się do spadku ich śmiertelności, jednak ma odwrotny efekt u dziewczynek zaszczepionych na odrę. Połączenie tych dwóch kuracji powodowało wzrost śmiertelności dziewczynek, a nie miało negatywnych skutków dla chłopców (Benn i in., 2020).

Poziom płci społeczno-kulturowej również jest niezwykle istotny z punktu widzenia praktyki medycznej. W przypadku, gdy stereotypowe normy płciowe mają potencjał pogorszenia sytuacji osób określonej płci, medycy powinni zachować szczególną czujność, zarówno dla dobra konkretnych pacjentów, jak i dla samego rozwoju swojej nauki. Jednym z przejawów niekorzystnego wpływu norm płciowych w medycynie jest tendencja do uznawania mężczyzn za modelowych przedstawicieli gatunku (Criado Perez, 2019). Podejście to może mieć negatywne skutki dla leczenia kobiet. Jednym z nich jest tak zwany Syndrom Yentl. Polega on na tym, że w przypadku schorzeń, których objawy różnią się u kobiet i u mężczyzn, lekarze nie rozpoznają tych chorób u pacjentek, co może skutkować brakiem diagnozy lub diagnozą błędną. Przykładem w tym kontekście jest zawał serca, którego szeroko znane objawy, takie jak ból w klatce piersiowej i drętwienie lewej ręki, są typowe tylko dla mężczyzn, zaś u kobiet występują one stosunkowo rzadko (Criado Perez, 2019). Stosowanie męskiej normy w medycynie jest nie tylko niebezpieczne dla zdrowia kobiet, ale również nieefektywne. Lek można bowiem uznać za potencjalnie efektywny dla leczenia choroby pacjenta, jeśli wiemy, że pacjent ten jest podobny do osób, na których lek był badany (Howick, 2013). Dlatego tak istotne jest, by różnice płciowe były brane pod uwagę zarówno przy testowaniu preparatów, jak i diagnozowaniu oraz leczeniu chorych.

Omawiane powyżej przykłady znaczenia płci w medycynie dotyczyły sytuacji, w których nauka ta korzystała z zewnętrznego wobec siebie rozumienia pojęcia płci — czy to pochodzącego z biologii, czy też z nauk społecznych. Jednak można wskazać przypadki, gdy to sama medycyna wpływa na konstruowanie takich kategorii jak kobieta czy mężczyzna. Ilustracją tego procesu może być zjawisko nazywane „correct trans narrative” (prawidłowa trans-narracja, dalej CTN, Ziemińska 2018). Dotyczy ono sytuacji, gdy osoby transpłciowe, chcące dokonać korekty płci, muszą dostosować się do panującego w środowisku lekarskim „standardu” dotyczącego bycia osobą konkretnej płci. Osoby te do wywiadu lekarskiego, wymaganego w procesie diagnozowania transpłciowości, uczą się „poprawnej” narracji dotyczącej płci, na którą składają się, między innymi, zachowania stereotypowo zgodne z odczuwaną płcią czy heteroseksualność. Doświadczenia osób transpłciowych są o wiele bardziej różnorodne i często niezgodne z CTN, jednak to nie one funkcjonują jako wyznacznik transpłciowości, a właśnie stereotypy płciowe. Inny przykład kształtowania płci przez środowisko lekarskie to tak zwana „chirurgia normalizacyjna” (Ziemińska, 2018; 2020), czyli praktyka dostosowywania organów płciowych interpłciowych noworodków do „normy”, czyli zwykle do kobiecej anatomii. Praktyka ta, zapoczątkowana w latach 50 ubiegłego wieku, opierała się na przekonaniu, że płeć determinowana jest całkowicie przez socjalizację, zatem zgodnie z tym poglądem dziecko wychowane do określonej płci, będzie się z nią identyfikować. Współcześnie wiadomo, że chirurgia normalizacyjna jest szkodliwą praktyką, ponieważ płeć determinowana jest zarówno przez biologię, jak i kulturę. Wiele osób poddanych w dzieciństwie normalizacji identyfikowało się w późniejszym życiu z inną płcią niż przypisana przez lekarzy (Ziemińska, 2020).  Ciała tych osób były już jednak nieodwracalnie zmienione, co wpływało negatywnie na jakość ich życia. Przykłady te wskazują, że posługiwanie się przez środowisko medyczne jakąś „normą” dotyczącą płci i zachowania zgodnego z płcią bywa sprzeczne z identyfikacją płciową pacjentów, czy też szerzej, z ich interesami, co nie zmienia faktu, że w niektórych przypadkach medycyna posiada potencjał, by normę tę im narzucać.

Klaudyna Horniczak

Bibliografia

1. Benn, C. S., Fisker, A. B., Rieckmann, A., Sørup, S., & Aaby, P. (2020). Vaccinology: time to change the paradigm?. The Lancet. Infectious diseases, 20(10), e274–e283.
2. Criado-Perez C. (2019). Invisible women: data bias in a world designed for men. Abrams Press.
3. Haslanger, S. (2012). Resisting Reality. Social Construction and Social Critique. Oxford University Press.
4. Howick, J. (2011). The Philosophy of Evidence-Based Medicine, BJM Books.
5. Klein, S. L., & Pekosz, A. (2014). Sex-based biology and the rational design of influenza vaccination strategies. The Journal of infectious diseases, 209 Suppl 3(Suppl 3), S114–S119.
6. Rosenblum, H. G., Gee, J., Liu, R., Marquez, P. L., Zhang, B., Strid, P., Abara, W. E., McNeil, M. M., Myers, T. R., Hause, A. M., Su, J. R., Markowitz, L. E., Shimabukuro, T. T., & Shay, D. K. (2022). Safety of mRNA vaccines administered during the initial 6 months of the US COVID-19 vaccination programme: an observational study of reports to the Vaccine Adverse Event Reporting System and v-safe. The Lancet. Infectious diseases, 22(6), 802–812.
7. Safer J. D. (2022). A Current Model of Sex Including All Biological Components of Sexual Reproduction. Law and Contemporary Problems 85: 47-56
8. Ziemińska R. (2018). Niebinarne i wielowarstwowe pojęcie płci. PWN
9. Ziemińska, R. (2020). The Epistemic Injustice Expressed in ‘Normalizing’ Surgery on Children With Intersex Traits. Diametros 17 (66):52-65.