O nudzie, czyli krytyka paradygmatu ciągłej produktywności

Nuda towarzyszy nam od zarania dziejów, choć przez większość czasu traktujemy ją jako niepożądany element codzienności. Uciekamy przed nią w zgiełk, rozrywki, technologie – wszelkie bodźce, które pomogą uniknąć tej nieprzyjemnej pustki. Ale czy rzeczywiście powinniśmy tak bać się nudy? A może warto przyjrzeć się jej bliżej i zastanowić, dlaczego tak często ją deprecjonujemy?

Jak zauważa Walter Benjamin “w naszym życiu nie ma już miejsca na nudę” [1], jednocześnie zwracając uwagę, że jest to zjawisko mające w nim do spełnienia istotną rolę. Nuda, choć zwykle postrzegana negatywnie, okazuje się ważnym sygnałem, który zmusza nas do refleksji, twórczości, a czasem także do zmian. Pojawia się pytanie: czy możemy nauczyć się korzystać z nudy, zamiast jej unikać?

W niniejszym eseju postaram się przekonać czytelnika, że nuda, choć nieprzyjemna, może stanowić cenny bodziec – zarówno na poziomie jednostkowym, jak i społecznym.

Czym jest nuda?

Nuda, mimo że jest jednym z powszechnych doświadczeń, które każdy z nas odczuwa, wciąż pozostaje zjawiskiem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. W psychologii nuda bywa opisywana jako stan wewnętrznego niepokoju, wynikający z braku stymulacji poznawczej lub fizycznej [2]. Haskell Bernstein zaproponował rozróżnienie nudy reaktywnej (wynikającej z wpływu warunków zewnętrznych, takich jak monotonia, powtarzalność czy brak różnorodności, i uznawanej za adaptacyjną reakcję, która nie ma patologicznego charakteru) od nudy przewlekłej [3], którą Ralph Greenson interpretuje jako wynik licznych społecznych nakazów i zakazów, wewnętrznie przyswajanych w ramach superego, czyli psychicznej struktury odpowiedzialnej za sumienie [4]. Jednak, jak zauważają badacze, to zjawisko nie ogranicza się wyłącznie do uczucia znudzenia codziennymi zadaniami – ma znacznie głębsze implikacje, które wpływają na nasze myślenie, twórczość i działania.

Nuda jako diagnoza przebodźcowania

Współczesne społeczeństwo, zdominowane przez technologię i natłok informacji, paradoksalnie sprawia, że mimo ciągłej stymulacji doświadczamy uczucia pustki [5]. Może to znaczyć, że problem nie leży w braku aktywności, lecz w samej naturze współczesnego życia, które sprzyja powierzchowności i rozproszeniu uwagi. Czy rzeczywiście staliśmy się bardziej podatni na nudę, ponieważ jesteśmy narażeni na tak wiele potencjalnych czynników rozpraszających? [6]. I czy to dobrze, że czujemy znudzenie?

Byung-Chul Han w Społeczeństwie zmęczenia opisuje dzisiejszą rzeczywistość jako epokę hiperaktywności [7], w której jednostki są nieustannie zajęte, a mimo to odczuwają chroniczne zmęczenie i znudzenie. Nuda w tym kontekście nie jest już wynikiem braku bodźców, lecz ich nadmiaru, który prowadzi do alienacji i wypalenia.

Podobne wnioski płyną z badań Larsa Svendsena, norweskiego filozofa, który w swojej pracy A Philosophy of Boredom (2005) bada nudę jako jedno z centralnych doświadczeń współczesności. Svendsen posługując się twórczością Heideggera twierdzi, że nuda we współczesnym świecie jest głównie wynikiem alienacji i rozproszenia [8]. W efekcie nadmiar informacji i presja produktywności sprawiają, że jednostki stają się coraz bardziej odizolowane, tracąc kontakt zarówno ze sobą, jak i z innymi.

Nuda potencjałem do kreatywności

Mimo że nuda bywa kojarzona z marazmem, wielu filozofów i badaczy wskazuje na jej twórczy potencjał. Cynthia D. Fisher zauważa, że nuda pełni funkcję adaptacyjną – skłania nas do poszukiwania nowych wyzwań [9]. Byung-Chul Han podkreśla, że głęboka nuda sprzyja kontemplacji i pozwala na rozwój kulturowy oraz filozoficzny. Jak pisze:

„Kulturowe osiągnięcia ludzkości, do których należy także filozofia, zawdzięczamy głębokiej kontemplacyjnej uwadze” [10].

Han przywołuje metaforę tańca: zamiast przemieszczać się w prosty sposób z punktu A do punktu B, człowiek wybiera bardziej złożoną drogę, tworząc coś nowego [11]. Nuda stwarza więc przestrzeń dla eksperymentowania i przełomowych idei.

Podobnie Søren Kierkegaard w Albo-Albo przedstawia nudę jako siłę napędową twórczości. Według niego człowiek, który potrafi się nudzić, jest zdolny do wielkich rzeczy:

Bogowie nudzili się, więc stworzyli człowieka. Adam nudził się w samotności, powstała więc Ewa. Od tego momentu nuda zakradła się do dziejów świata i rosła coraz bardziej dokładnie w miarę tego, jak rosła ilość ludzi. Adam nudził się samotnie, a potem Adam i Ewa nudzili się razem, a potem nudzili się: Adam, Ewa, Kain i Abel en famille, a potem wzrosła liczba ludzi na świecie i ludy nudziły się en masse. Dla rozrywki powzięli myśl zbudowania wieży tak wysokiej, że wierzchołek jej sięgał obłoków. Myśl ta była tak nudna, jak wieża była wysoka i stała się ostatecznym dowodem, że nuda wszystko zwyciężyła [12].

W powyższym alegorycznym przykładzie nawiązującym do biblijnej historii Adama i Ewy, Kierkegaard przedstawia nudę jako siłę, która stale rośnie wraz z liczebnością ludzi, prowadząc do działań tak bezsensownych jak budowa Wieży Babel. Ta metafora ilustruje, że nuda, jeśli nie zostanie twórczo zagospodarowana, może prowadzić do działań destrukcyjnych.

Nuda skłaniania do refleksji

Kiedy jednostka doświadcza nudy, jej uwaga zostaje skierowana na jej własne myśli, co sprzyja autorefleksji [13]. W tradycyjnych systemach filozoficznych nuda była traktowana jako moment zwrotny – szansa na uświadomienie sobie głębszych pragnień i wartości [14]. Heidegger uważał, że “głęboka nuda” prowadzi do egzystencjalnego przebudzenia, zmuszając jednostkę do podjęcia refleksji nad swoim życiem [15]. Według badań psychologicznych, przeprowadzonych przez Johna Eastwooda, nuda rzeczywiście sprzyja introspekcji – wykazano, że okresy nudy mogą zwiększać zdolność do refleksyjnego myślenia i głębszego analizowania własnych doświadczeń [16].

Współcześnie jednak brak produktywności bywa utożsamiany z marnotrawieniem czasu, co prowadzi do poczucia winy. Han wskazuje, że w kapitalizmie neoliberalnym presja nieustannej pracy sprawia, że odpoczynek staje się niemal niemożliwy [17]. Człowiek nie ma już prawa do momentów nudy, które mogłyby skłonić go do krytycznej analizy swojej sytuacji.

Nuda jako potencjał polityczny

Jednym z najmniej eksplorowanych, a zarazem kluczowych aspektów nudy jest jej potencjał polityczny. Theodor Adorno w Minima Moralia rozważa nudę jako formę oporu wobec systemu kapitalistycznego [18]. W społeczeństwie, które wymaga ciągłej produktywności, momenty nudy mogą stać się aktami sprzeciwu wobec hegemonii efektywności ekonomicznej.

Han podkreśla, że kapitalizm nie pozwala na autentyczne przeżywanie nudy – każda chwila „bezczynności” musi zostać natychmiast zagospodarowana. To prowadzi do iluzji wolności, w której jednostka postrzega siebie jako niezależną, mimo że w rzeczywistości jest uwięziona w mechanizmach ciągłej pracy.

Neoliberalizm skutecznie maskuje przymus iluzją indywidualnej wolności, w której jednostka widzi siebie nie jako podporządkowanego członka systemu, lecz jako niezależny projekt samorealizacji. To właśnie na tym polega pułapka neoliberalizmu – w przypadku porażki, odpowiedzialność spoczywa wyłącznie na jednostce. Nie ma możliwości przeniesienia winy na innych, ani jej zadośćuczynienia. W ten sposób pojawia się nie tylko kryzys winy, ale także kryzys związany z gratyfikacją. Han zauważa:

„Kapitalizm nie jest religią, ponieważ każda religia operuje pojęciami winy oraz odkupienia win. Kapitalizm jest wyłącznie obwiniający” [19].

W tym kontekście nuda może stać się narzędziem buntu. Odmowa uczestniczenia w systemie, w którym każda chwila musi być produktywna, może być formą sprzeciwu wobec dominujących struktur władzy. Nuda, zamiast być postrzegana jako stan pasywny, może stać się impulsem do działań podważających istniejące hierarchie społeczne. Kapitalizm neoliberalny wywiera silną presję, z którą musi się mierzyć jednostka dążąca do sukcesu. Owa presja, zinternalizowana i często stająca się wynikiem jej własnych działań, jest mylnie postrzegana jako przejaw wolności, co utrudnia jej właściwe rozpoznanie. „Możesz wywiera nawet większy przymus niż powinieneś” [20], a wewnętrzne wymagania są bardziej wyniszczające niż zewnętrzne, ponieważ trudno jest walczyć z samym sobą.

Podsumowanie

Nuda, choć często kojarzona z nieprzyjemnym uczuciem, może być postrzegana jako kluczowy element współczesnej refleksji nad społeczeństwem. Jest zarówno diagnozą przebodźcowania, jak i źródłem kreatywności. Może prowadzić do głębszej autorefleksji, a nawet stanowić narzędzie politycznego oporu wobec kapitalizmu.

Zamiast więc traktować nudę jako coś negatywnego, warto dostrzec jej potencjał. To właśnie w chwilach „nicnierobienia” możemy odkryć nowe idee, oderwać się od presji produktywności i odnaleźć bardziej autentyczne sposoby istnienia. Nuda nie jest więc przeszkodą, lecz szansą na bardziej świadome życie.

Bibliografia

Adorno, Theodor W. 2005. Minima Moralia. Reflections on a Damaged Life. Translated by E.F.N. Jephcott. 4th ed. Londyn, Nowy Jork: Verso. https://dn720005.ca.archive.org/0/items/minima-moralia/Minima_Moralia.pdf.

Bernstein Haskell. 1975. Boredom and the Ready-made Life, „Social Research”, nr 42(3)
s. 512–537.

Ciocan, Cristian. 2010. ‘Heidegger and the Problem of Boredom’. Journal of the British Society for Phenomenology 41 (January):64–77. https://doi.org/10.1080/00071773.2010.11006701.

Dursun-Karsli, Pinar. 2016. ‘On The Nature of Boredom’. Mediterranean Journal of Humanities 6 (December):209–209. https://doi.org/10.13114/MJH.2016.294.

Eastwood, John, Carol Cavaliere, Shelley Fahlman, and Adrienne Eastwood. 2007. ‘A Desire for Desires: Boredom and Its Relation to Alexithymia’. Personality and Individual Differences 42 (April):1035–45. https://doi.org/10.1016/j.paid.2006.08.027.

Fisher, Cynthia D. 1998. ‘Effects of External and Internal Interruptions on Boredom at Work: Two Studies’. Journal of Organizational Behavior 19 (5): 503–22. https://doi.org/10.1002/(SICI)1099-1379(199809)19:5<503::AID-JOB854>3.0.CO;2-9.

Flakus, Maria, and Łukasz Palt. 2017. ‘Psychologicznie o Nudzie – Teorie i Modele Nudy’. Stan Rzeczy 11 (October):119–38. https://doi.org/10.51196/srz.11.7.

Han, Byung-Chul. 2015. The Burnout Society. Stanford, California: Stanford Briefs; Stanford University Press.

Han, Byung-Chul. 2022. Społeczeństwo Zmęczenia i Inne Eseje. Edited by Joanna Bednarek. Translated by Rafał Pokrywka and Michał Sutowski. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Heidegger, M. (1995). The Fundamental Concepts of Metaphysics: World, Finitude, Solitude (W. McNeill & N. Walker, Trans.). Indiana University Press. (Oryginalnie opublikowane w 1929-30).

Kierkegaard, Søren. 2015. Albo-albo. Translated by Marek Hammermeister. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo. https://lubimyczytac.pl/ksiazka/265306/albo-albo.

Ndetei, David M., Pascalyne Nyamai, and Victoria Mutiso. 2023. ‘Boredom–Understanding the Emotion and Its Impact on Our Lives: An African Perspective’. Frontiers in Sociology 8 (June):1213190. https://doi.org/10.3389/fsoc.2023.1213190.

Rhodes, Ella. 2015. ‘The Exciting Side of Boredom’. BPS. 17 March 2015. https://www.bps.org.uk/psychologist/exciting-side-boredom.

Salzani, Carlo. 2009. ‘The Atrophy of Experience: Walter Benjamin and Boredom’. Essays on Boredom and Modernity, 127.

Svendsen, Lars. 2005. A Philosophy of Boredom. Londyn: Reaktion Books.

Emilia Gałysz — absolwentka Porównawczych Studiów Cywilizacji na UJ. Aktualnie studiuje Socjologię na specjalizacji Społeczeństwo Cyfrowe. Interesuje się postfenomenologią, kulturą Japonii oraz Simsami.

Artykuł otrzymał trzecią nagrodę w konkursie czasopisma „Filozofia w Praktyce” na najlepszy studencki esej dotyczący filozofii praktycznej w roku 2024.

This research has received funding from the European Research Council (ERC) under the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme (grant agreement No 805498).

Przypisy

[1] Salzani 2009, s. 130.  

[2]  Ndetei, Nyamai i Mutiso 2023.

[3] Bernstein 1975, s. 512–537.

[4] Flakus and Palt 2017, s. 120.

[5] Dursun-Karsli 2016, s. 210.

[6] Eastwood et al. 2007, s. 1035–1045.

[7] Han 2015, s. 7.

[8] Svendsen 2005, s. 123.

[9] Fisher 1998, s. 503–522.

[10] Han 2022, s. 33.

[11] Ibidem.

[12] Kierkegaard 2015, s. 282.

[13] Ciocan 2010, s. 67.

[14] Rhodes 2015.

[15]  Heidegger 1995, s. 128.

[16] Eastwood et al. 2007, s. 1035–1045.

[17]  Han 2022, s. 162.

[18] Adorno 2005, s. 113.

[19] Han 2022, s. 162.

[20] Ibidem, s. 161.

Photo by Mykyta Kravčenko