Bądźmy konsekwentni: niejasny status płodu w polskim systemie prawnym  

Prawo aborcyjne w Polsce, zwłaszcza od czasu słynnego już wyroku Trybunału Konstytucyjnego Julii Przyłębskiej z 2020 roku, jest tematem kontrowersyjnym, budzącym wiele emocji w polskim społeczeństwie. Zasady moralne, jakie miały być podstawą wydania owego wyroku, jego reperkusje oraz naruszenia, do których doszło bezpośrednio w jego wyniku są szeroko dyskutowane, w niniejszej pracy spojrzę jednak na problematykę zarodka ludzkiego z innej perspektywy. Tematem moich rozważań będzie kryterium śmierci mózgu jako wyznacznik śmierci człowieka in extenso w zestawieniu z rolą, jaką funkcjonowanie mózgu odgrywa w przypadku płodu, uznawanego – zgodnie z obecną legislacją – za żywego człowieka. Przybliżę procedurę stwierdzania śmierci pnia mózgu i wskażę analogie, a raczej ich brak, do sytuacji płodu, wykazując przy tym znaczące „dziury” w polskim ustawodawstwie oraz jego ułomność w próbie określenia statusu płodu jak również zwrócę uwagę na niekonsekwentne tolerowanie głębokiego wpływu ideologii katolickiej przez polskiego ustawodawcę w świetle konstytucyjnie zagwarantowanego rozdziału państwa od kościoła.  

Polski system prawny w ostatnich latach stał się wyjątkowo nieobliczalny na wielu płaszczyznach. Przy zgłębieniu tematu życia ludzkiego w świetle prawa Rzeczypospolitej dostrzegalna staje się pewna znacząca niekonsekwencja, która jednak wydaje się zupełnie niezauważona przez polskiego ustawodawcę. Ustanie czynności mózgu, zgodnie z obowiązującymi normami prawnymi, jest podstawą do stwierdzenia zgonu człowieka bez względu na poziom funkcjonowania pozostałych organów, a co za tym idzie, odłączenia go od aparatury podtrzymującej życie. Natomiast odłączenie płodu o niewykształconym mózgu od „aparatury”, jaką jest dla niego matka, zgodnie z art. 152 par. 1 i 2 kodeksu karnego jest przestępstwem: „§1. Kto za zgodą kobiety przerywa jej ciążę̨ z naruszeniem przepisów ustawy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3(…)” [1]. Nieostra wydaje się w tym momencie definicja życia ludzkiego obowiązująca w polskiej praktyce prawnej. Dlaczego mózg i jego funkcjonowanie znaczenie zyskuje dopiero w kontekście potencjalnego zakończenia życia człowieka, nie będąc jednocześnie czynnikiem branym pod uwagę, gdy mówimy o jego początku? Przyczyną może być fakt, iż u prawidłowo rozwijającego się płodu najprawdopodobniej wykształci się w pełni funkcjonujący mózg, natomiast u pacjenta w stanie śmierci mózgu brak funkcji tego organu jest trwały. Mózg płodu de facto zaczyna rozwijać się w 6. tygodniu ciąży, w 8. tygodniu utworzone są jego obie półkule, lecz dopiero w 12. tygodniu można mówić o nim jako o złożonym narządzie, a komórki nerwowe powstają w nim dopiero między 17. a 20. tygodniem okresu płodowego [2]. Do tego czasu jednak mózg nie jest funkcjonującym organem. Przyjmując więc logikę stosowaną w sytuacji ustania czynności mózgu, czy przerwanie ciąży w okresie, gdy mózg płodu nie jest w pełni funkcjonującym organem, nie powinno być zabiegiem dozwolonym oraz powszechnie świadczonym przez służbę zdrowia? Według polskiego ustawodawcy – nie. W 2017 r. Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Ratujmy Kobiety 2017” złożył w Sejmie projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie, którego głównym założeniem była dopuszczalność przerwania ciąży na żądanie, bez ograniczeń, do końca jej 12. tygodnia tj. do momentu, gdy mózg płodu nie jest w pełni wykształconym i sprawnie pracującym organem [3]. Projekt ten został odrzucony przez Sejm, a od tego czasu polskie prawo aborcyjne nie zostało zliberalizowane, a jeszcze bardziej zaostrzone. Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego Julii Przyłębskiej z 22 października 2020 roku4 utracił moc art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, który stanowił, iż duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu jest podstawą do dokonania zabiegu aborcji. Przepis ten uznany został za niekonstytucyjny, co ponownie dowodzi dysonansu, jaki rodzi postrzeganie mózgu jako wyznacznika życia ludzkiego w polskim ustawodawstwie. Poważna niewydolność mózgu u płodu, nawet mimo nikłych szans na jego przeżycie poza organizmem matki, nie jest podstawą do przerwania ciąży. Płody dotknięte bezmózgowiem, czyli jedną z letalnych wad cewy nerwowej, mimo zachowanego pnia mózgu, nie mają szans na samodzielne utrzymywanie funkcji życiowych. Płody z całkowitym bezmózgowiem rodzą się martwe, natomiast bezmózgowie częściowe co do zasady „pozwala” na przeżycie kilku godzin po porodzie. Mimo że anencefalia możliwa jest do wykrycia już w I. trymestrze ciąży, nie stanowi podstawy do jej przerwania, gdyż w przeciwieństwie do pacjentów ze śmiercią mózgu, płody dotknięte bezmózgowiem mają zachowany pień mózgu. ​​   

Niejasna w mojej ocenie jest również definicja samego człowieka, a raczej jej wyraźny brak. Zgodnie z przytoczonym wyżej art. 152 par. 1 kodeksu karnego płód uznany jest za żyjącą istotę, skoro przerwanie ciąży jest czynem zabronionym i podlega sankcji karnej. Jeśli więc dziecku nienarodzonemu przyznane są atrybuty człowieka, dlaczego w przypadku przerwania ciąży nie jest stosowany typ podstawowy przestępstwa zabójstwa z art. 148 par. 1 – „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności” [5]? Jaki jest powód traktowania płodów tak odmiennie przez polskie prawo? Dlaczego muszą urodzić się za wszelką cenę? A dzieje się tak nawet w przypadku śmierci mózgu matki. Wobec kobiety ciężarnej, u której stwierdzono śmierć mózgu, zdarza się nie stosować bezpośrednio postanowień odnośnego Obwieszczenia Ministra Zdrowia [6]. W 2016 roku do wrocławskiego szpitala trafiła kobieta z guzem mózgu znajdująca się w 17. tygodniu ciąży. Nowotwór nie został zoperowany z uwagi na zbyt wielkie ryzyko i rozrastał się wraz z przebiegiem ciąży, prowadząc do zaburzenia krążenia i zatrzymania oddechu, a ostatecznie – do śmierci mózgu. Pacjentka nie została jednak odłączona od aparatury medycznej. Jej organizm przez 55 dni podtrzymywany był przy życiu, by mogła „donosić” dziecko, które ostatecznie urodziło się przez cesarskie cięcie. Przypadek ten bynajmniej nie jest bezprecedensowy. Analogiczna sytuacja miała miejsce w krakowskim szpitalu uniwersyteckim w lutym 2019 roku. Takie sytuacje mają miejsce z dość dużą częstotliwością nie tylko w Polsce, ale na całym świecie, np. w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozwój płodu od drugiego tygodnia ciąży miał miejsce w stanie nieodwracalnej śpiączki matki [7]. Konsensus w tych przypadkach wydaje się jasny – matka może, a nawet powinna, być podtrzymywana przy życiu do momentu narodzin dziecka. Konsensus ten sam w sobie nie wydaje się być problematyczny, gdyż moment odłączenia matki od aparatury nie może wpłynąć już w żaden sposób na jej stan, lecz w połączeniu z innymi przykładami przytoczonymi w niniejszej pracy może on pomóc w zobrazowaniu obecnego statusu płodu w Polsce.   

Jedną z przyczyn wyjątkowej pozycji płodu  w polskim systemie prawnym może być fakt, że państwo polskie świeckie jest tylko w teorii, a Kościół Katolicki ma wiele do powiedzenia na temat ciąży. Katechizm Kościoła Katolickiego odnosi się do ochrony płodu w kanonie 2270: „Życie ludzkie od chwili poczęcia powinno być szanowane i chronione w sposób absolutny. Już od pierwszej chwili swego istnienia istota ludzka powinna mieć przyznane prawa osoby, wśród nich nienaruszalne prawo każdej niewinnej istoty do życia” oraz 2274: „Ponieważ embrion powinien być uważany za osobę od chwili poczęcia, powinno się bronić jego integralności, troszczyć się o niego i leczyć go w miarę możliwości jak każdą inną istotę ludzką” [8]. Katolicka bioetyczka Melissa Moschella wyraża wcześniej przytoczony pogląd, iż płód ma potencjał do wykształcenia mózgu: „Od samego początku ich życia, wszyscy ludzie posiadają genetyczne i epigenetyczne primordia mózgu oraz inne mechanizmy wsparcia niezbędne do korzystania ze zdolności pojmowania rozumem. Nawet zanim te zdolności mogą się ujawnić, są już obecne pierwotnej formie (…)” [9]. W polskiej praktyce prawnej zdaje się dominować postrzeganie płodu przez pryzmat religii katolickiej, mimo regulacji takich jak Ustawa o gwarancjach sumienia i wyznania, która w art. 10 stanowi, iż „Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań” [10]. Również w Konstytucji RP zajmującej pierwsze miejsce w hierarchii prawa krajowego zawarty jest art. 25 pkt. 2 o następującym brzmieniu: „Władze publiczne w Rzeczpospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym” [11]. Pomimo tych regulacji, Kościół Katolicki i jego ideologia mają wyraźny wpływ na polskie prawo aborcyjne poprzez dążenie do jego jak najdalej posuniętego zaostrzenia. Czy więc jeśli płód uważany jest przez Kościół Katolicki za „pełnoprawnego” człowieka, wpływ owej ideologii może zajść na tyle daleko, że przerwanie ciąży będzie traktowane jako przestępstwo zabójstwa z art. 148 Kodeksu Karnego? Ponownie cytując Melissę Moschella: „Jeśli dziecko nienarodzone jest osobą, której przysługują podstawowe prawa, ciężko jest zrozumieć jak zabójstwo takiego dziecka w celu uniknięcie obowiązku ciąży i rodzicielstwa może być bardziej uzasadnione niż zabójstwo niemowlęcia” [12].  

W mojej ocenie nie bez znaczenia dla obecnego wyglądu naszego systemu prawnego jest również rola, jaką odgrywa Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów [13]. O śmierci mózgu mówi się przede wszystkim w kontekście późniejszej możliwości poboru organów i w tym celu została też ona uregulowana. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 4 grudnia 2019 r. w sprawie sposobu i kryteriów stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania czynności mózgu w uwadze 5 stanowi, iż „w okresie noworodkowym procedurę rozpoznawania śmierci mózgu (…) można rozpocząć u noworodków donoszonych (…) co najmniej 48 godzin od urodzenia” [14]. W kontekście m.in. poboru organów do transplantacji płody niedonoszone są więc bezużyteczne. Z perspektywy cytowanej ustawy bardziej opłacalne jest, by ciąża, mimo defektu płodu, nie została przerwana, a po rozwiązaniu taki noworodek może stać się „użyteczny”.  

Art. 38 ustawy zasadniczej stanowi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”, natomiast art. 32 ust. 1: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne” [15]. Kim jednak de facto jest człowiek? Kiedy zaczyna się jego życie? Kiedy kończy się prawo matki do decydowania o własnym ciele, a zaczyna prawo do życia noszonego przez nią płodu? Odpowiedzi na te, jak i na wiele innych pytań, w polskim systemie prawnym nie znajdziemy. Uważam, że ustawodawstwo w Polsce wymaga głębokich reform dotyczących m.in. prawa aborcyjnego (z naciskiem na jego liberalizację) oraz wprowadzenia prawnych definicji tak podstawowych i, jak by się mogło wydawać, oczywistych kwestii jak życie ludzkie. Stąd więc mój apel do polskiego ustawodawcy: uprzejmie proszę, bądźmy konsekwentni.  

Bibliografia 

Filc Redlińska I. (2010), Poród w śpiączce, Rzeczpospolita, doi: https://www.rp.pl/nauka/art14807941-porod-w-spiaczce 

Katechizm Kościoła Katolickiego (2020), Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.  

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DZ. U. 2009 nr 114 poz. 946, 21.10.2009.  

Moschella M. (2022), The Ethics of Abortion: Clarifying Misconceptions, „The Public Discourse – The Journal of Witherspoon Institute”, tłumaczenie własne, doi: https://www.thepublicdiscourse.com/2022/07/83173/ 

Nowak P. (2015), Czy „śmierć mózgowa” to śmierć człowieka? „Filozofia w praktyce”, Tom I, doi: https://filozofiawpraktyce.pl/czy-smierc-mozgowa-to-smierc-czlowieka/  

Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 4 grudnia 2019 r. w sprawie sposobu i kryteriów stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu, Monitor Polski, Warszawa, dnia 17 stycznia 2020, poz. 73. 

Obywatelski projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie, druk nr 2060, Warszawa, 24 listopada 2017 r., doi: https://obserwatoriumdemokracji.pl/wp-content/uploads/2018/01/2060.pdf 

Rozwój zarodka i płodu, Centrum Badań Prenatalnych Gameta, 2022, doi: https://badanieprenatalne.com/rozwoj-zarodka-plodu/ 

Woleński J. (2020), Kościół o aborcji, czyli o zmienności tego, co niezmienne, „Polityka”, 11 listopada 2020, doi: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1978546,1,kosciol-o-aborcji-czyli-o-zmiennosci-tego-co-niezmienne.read 

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 2020 r. sygn. akt K 1/20, Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa, dnia 27 stycznia 2021 r. 

Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U.2022.1435 t.j. 

Ustawa z dnia 6 czerwca 1996 r. – Kodeks Karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138, 1726, 1855.). 

Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek tkanek i narządów, Dz.U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411. 

Zofia Piwowarska – studentka czwartego roku prawa na Uczelni Łazarskiego w Warszawie. Interesuje się prawem karnym, prawem Unii Europejskiej oraz prawami człowieka i prawami kobiet.

This research has received funding from the European Research Council (ERC) under the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme (grant agreement No 805498).

Przypisy

[1] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks Karny, t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138, 1726, 1855.

[2] Rozwój zarodka i płodu, Centrum Badań Prenatalnych Gameta, 2022. 

[3] Obywatelski projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie, druk nr 2060, Warszawa, 24 listopada 2017 r.  

[4] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 2020 r. sygn. akt K 1/20, Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa, dnia 27 stycznia 2021 r.

[5] Ustawa z dnia 6 czerwca 1996 r., Kodeks Karny, t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138, 1726, 1855.

[6] Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 4 grudnia 2019 r. w sprawie sposobu i kryteriów stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu, Monitor Polski, Warszawa, dnia 17 stycznia 2020 r., poz. 73.

[7] Filc Redlińska I. (2010), Poród w śpiączce, „Rzeczpospolita”.

[8] Katechizm Kościoła Katolickiego, Wydawnictwo Pallottinum, 2002.  

[9] Moschella M. (2022), The Ethics of Abortion: Claryfying Misconceptions, „The Public Discourse – The Journal of Witherspoon Institute”, tłumaczenie własne.

[10] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U.2022.1435 t.j.  

[11] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DZ. U. 2009 nr 114 poz. 946, 21.10.2009. 

[12] Moschella M. (2022), The Ethics of Abortion: Clarifying Misconceptions, „The Public Discourse – The Journal of Witherspoon Institute”, tłumaczenie własne.

[13] Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek tkanek i narządów, Dz.U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411.  

[14] Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 4 grudnia 2019 r. w sprawie sposobu i kryteriów stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu, Monitor Polski, Warszawa, dnia 17 stycznia 2020, poz. 73.

[15] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DZ. U. 2009 nr 114 poz. 946, 21.10.2009.